کلیات
مجمع تشخیص مصلحت نظام از نهاد‌های اصلی نظام جمهوری اسلامی ایران است که مهم‌ترین مسئولیتش، حل اختلاف میان مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان است. تعداد اعضای این مجمع ۴۴ نفر ثابت و ۱ نفر میهمان متناسب با موضوع جلسه است که اعضای ثابت هر ۵ سال یکبار و از طریق حکم رهبر انقلاب انتخاب می‌شوند.
ریاست این مجمع از ابتدای تأسیس رسمی، بر عهده حضرت آیت الله خامنه ای بود و بعد از انتخاب ایشان به عنوان رئیس جمهور ریاست آن بر عهده مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی بود. پس از فوت ایشان، محمدعلی موحدی کرمانی رئیس موقت مجمع شد و در ۲۳ مرداد ۹۶ برای یک دوره پنج ساله، مرحوم سیدمحمود هاشمی شاهرودی رئیس این مجمع شد. پس از درگذشت مرحوم شاهرودی در ۳ دی ماه ۱۳۹۷ در بیمارستان خاتم‌الانبیا تهران، رهبر انقلاب صادق آملی لاریجانی را به عنوان رئیس این نهاد حاکمیتی انتخاب کرد.
تاریخچه
در اوایل انقلاب اسلامی و در پی بروز اختلاف بین مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان برای تصویب مصوبات مجلس و لزوم تطابق آن‌ها با شرع اسلام، ریاست وقت مجلس شورای اسلامی در پنجم مهر ۱۳۶۰ طی نامه‌ای از امام خمینی (ره) درخواست کرد که راه حلی ارائه دهد. وی طی نامه‌ای به مجلس اجازه داد تا موارد مصلحتی را با اکثریت اعضا نمایندگان و قید موقت به تصویب برسانند، اما با وقوع اختلافات بیشتر در این زمینه باقی بودن مشکلات سرانجام پس از مکاتباتی بین مقامات عالی‌رتبه و ذیربط وقت کشور، درخواستی در بهمن ماه ۱۳۶۲ به امضاء رئیس جمهور وقت، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی، رئیس وقت دیوان عالی کشور، نخست وزیر وقت و سید احمد خمینی به امام خمینی (ره) برای چاره جویی در این باره ارسال شد.
امام خمینی (ره) در تاریخ ۱۷ بهمن ۱۳۶۶ هجری شمسی با صدور فرمانی، مجمع تشخیص مصلحت نظام را برای رسیدگی به این قبیل امور تأسیس کردند. این مجمع که در آغاز تأسیس، صرفاً به‌منظور تشخیص مصلحت در موارد اختلاف بین مجلس و شورای نگهبان تأسیس شده بود، وقتی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۸ مورد بازنگری قرار گرفت پس از بحث‌های مشروح درباره جایگاه مجمع تشخیص مصلحت، وظایف یازده‌گانه‌ای مستند به اصول ۱۱۲، ۱۱۱، ۱۱۰ و ۱۷۷ برعهده‌اش قرار گرفت، تا به عنوان حلقه تکمیلی در حاکمیت نظام جمهوری اسلامی و در شرایط مختلف ایفای نقش کند.
وظایف
بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ۸ وظیفه برای این مجمع در نظر گرفته شده‌است. ۴ وظیفه عمومی و مستمر و ۴ وظیفه در موقعیت‌ها و شرایط خاص و مقطعی.
چهار وظیفه عمومی مجمع تشخصیص مصلحت نظام عبارت است از:
۱-تشخیص مصلحت میان نظرات مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان
۲-تهیه و پیشنهاد پیش‌نویس سیاست‌های کلی نظام (جمهوری اسلامی) در اجرای بند ۱ اصل ۱۱۰ قانون اساسی
۳-حل معضلات نظام با ارجاع از سوی مقام رهبری
۴-اعلام نظر در مورد استفساریه‌های مربوط به مجمع تشخیص مصلحت نظام
چهار وظیفه مقطعی مجمع تشخیص مصلحت نظام عبارت است از:
۱-مشاوره در اموری که رهبر ایران در اجرای اصل ۱۱۲ قانون اساسی به مجمع ارجاع می‌کند.
۲-در صورت فوت یا استعفا مقام رهبری یا عزل توسط مجلس خبرگان رهبری، تشکیل یک شورای ۳ نفره جهت رسیدگی امور تحت اختیار مقام رهبری.
۳-تصویب مصوبات شورای رهبری ایران در صورت عزل، استعفا یا فوت رهبر وقت. (در زمان وجود رهبر، این بررسی بر عهده شخص وی است)
۴-مشارکت در شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بر اساس اصل ۱۷۷ قانون اساسی.
ساختار اجرایی
از تاریخ ۲۶ مرداد ۱۳۹۲ برای بررسی مصوبه‌هایی که بر خلاف شرع و قانون اساسی است و در مواردی که اختلاف بین مجلس و شورای نگهبان باشد جلسه‌های مجمع با دو سوم اعضا رسمیت پیدا می‌کند و با دو سوم اعضا هم مصوبات به تصویب می‌رسد. پیش از این حضور نیم + ۱ لازم بود.
روسای مجمع از ابتدا تا کنون
آیت الله خامنه‌ای از ۱۸ بهمن ۶۶ تا ۱۳ خرداد ۶۸، مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی از ۱۲ مهر ۱۳۶۸ تا ۱۸ دی ۱۳۹۵.
محمدعلی موحدی کرمانی از ۱۶ بهمن ۱۳۹۵ تا ۲۳ بهمن ۱۳۹۶، مرحوم سید محمود هاشمی شاهرودی از ۲۳ مرداد ۱۳۹۶ تا ۳ دی ۱۳۹۷ و صادق آملی لاریجانی از ۹ دی ۱۳۹۷ تا کنون ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام را بر عهده داشته و دارند.
دوره‌ها
این نهاد تا امروز ۶ دوره را پشت سر گذاشته و اکنون در دوره هفتم است.
دوره اول از تاریخ ۱۸ بهمن ۱۳۶۶ تا سال ۱۳۶۸ بود که نخستین اعضای مجمع عبارت بودند از: رهبر انقلاب آیت الله خامنه ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، عبدالکریم موسوی اردبیلی، محمدرضا توسلی، محمد موسوی خوئینی‌ها، میرحسین موسوی، سید احمد خمینی و اعضای شورای نگهبان قانون اساسی.
دوره دوم پس از اجرای آتش‌بس با عراق و خاتمه جنگ ایران و عراق (۱۳۶۸) تا سال ۱۳۷۵ بود که پیش‌نیاز آن تغییر در بند‌های ۱۱۰٬۱۱۱، ۱۱۲ و ۱۷۷ قانون اساسی بود که با فرمان رهبر انقلاب انجام شد. اعضای حاضر در این دوه عبارت بودند از: رؤسای قوا سه‌گانه، فق‌های شورای نگهبان، وزیر مربوط، رئیس کمیسیون مربوط در مجلس شورای اسلامی، محمدرضا مهدوی کنی، یوسف صانعی، محمد موسوی خوئینی‌ها، محمدعلی موحدی کرمانی، حسن صانعی، محمدرضا توسلی، عبدالله نوری، میرحسین موسوی و سید احمد خمینی. از این دوره اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان رئیس مجمع انتخاب شد و تا زمان فوت در اواخر دور ششم مجمع نیز در این سمت باقی‌ماند.
دوره سوم از ۲۷ اسفند ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۰ بود که با افزایش اعضای مجمع همراه بود. اعضای این دوره عبارت بودند از: رؤسای قوای سه‌گانه، فق‌های شورای نگهبان، وزیر مربوط، رئیس کمیسیون مربوط در مجلس شورای اسلامی، اکبر هاشمی رفسنجانی، محسن رضایی، محمدرضا مهدوی کنی، ابراهیم امینی نجف‌آبادی، عباس واعظ طبسی، احمد جنتی، محمد امامی کاشانی، حسن صانعی، حسن حبیبی، میرحسین موسوی، علی‌اکبر ولایتی، محمد محمدی ری‌شهری، حسن روحانی، محمد موسوی خوئینی‌ها، حبیب‌الله عسگراولادی، قربانعلی دری نجف‌آبادی، علی لاریجانی، مصطفی میرسلیم، محمدرضا توسلی، عبدالله نوری، مرتضی نبوی، حسن فیروزآبادی، غلامرضا آقازاده، بیژن نامدار زنگنه، محمد هاشمی و محسن نوربخش.
دوره چهارم مجمع که از سال ۱۳۸۰ آغاز شد و به مدت ۵ سال به فعالیت پرداخت. اعضای این دوره عبارت بودند از: رؤسای قوای سه‌گانه، فق‌های شورای نگهبان، وزیر مربوط، رئیس کمیسیون مربوط در مجلس شورای اسلامی، اکبر هاشمی رفسنجانی، ابراهیم امینی نجف‌آبادی، عباس واعظ طبسی، احمد جنتی، محمد امامی کاشانی، محمدعلی موحدی کرمانی، حسن صانعی، حسن حبیبی، میرحسین موسوی، علی‌اکبر ولایتی، محمد محمدی ری‌شهری، حسن روحانی، حبیب‌الله عسگراولادی، قربانعلی دری نجف‌آبادی، علی لاریجانی، محسن رضایی، مصطفی میرسلیم، محمدرضا توسلی، مرتضی نبوی، حسن فیروزآبادی، غلامرضا آقازاده، بیژن نامدار زنگنه، محمد هاشمی، علی‌اکبر ناطق نوری، محمدرضا عارف، غلامعلی حداد عادل، مجید انصاری، حسین مظفر، محمدرضا باهنر و محمدجواد ایروانی. پس از پایان دوران ریاست جمهوری سید محمد خاتمی در سال ۱۳۸۴، وی با حکم رهبر ایران در سال پایانی این دور به عضویت حقیقی مجمع درآمد که از پذیرش آن استنکاف کرد.
دوره پنجم مجمع از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳ اسفند ۱۳۹۰ فعال بود. چالش اساسی که از این دور با آن مواجه بودند، حضور نیافتن محمود احمدی‌نژاد به عنوان رئیس جمهور ایران، در قریب به اتفاق تمام جلسات آن بود. به طوریکه وی تنها در ۲ یا ۳ جلسه مجمع حضور داشته‌است. اعضای این دوره علاوه بر نفرات حقیقی و حقوقی دوره‌های قبل، سیاستمداران دیگری نیز اضافه شدند که عبارت بودند از: محمود هاشمی شاهرودی، پرویز داودی، غلامحسین محسنی اژه‌ای، علی آقامحمدی، محمد فروزنده، داود دانش جعفری.
دوره ششم مجمع از تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۹۰ و به مدت ۵ سال انتخاب شده‌اند. رهبر انقلاب در این دوره جز محمدرضا توسلی که درگذشته بود، ۵ نفر از اعضا سابق را کنار گذاشت: محمد امامی کاشانی، محمد محمدی ری شهری، میرحسین موسوی، محمد هاشمی و بیژن نامدار زنگنه. در این دوره در ۱۲ بهمن ۱۳۹۱ حسن حبیبی، در۱۴ آبان ۱۳۹۲ حبیب‌الله عسگراولادی و در ۱۴ اسفند ۱۳۹۴ عباس واعظ طبسی از اعضای حقیقی مجمع و در ۱۹ دی ۱۳۹۵ نیز علی اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع فوت کردند؛ و از سوی رهبر انقلاب محمدعلی موحدی کرمانی به سمت ریاست موقت مجمع تا پایان دوره ششم منصوب شد. پس از انقضای حکم رهبر انقلاب برای دوره ششم در ۲۴ اسفند ۹۵، تا اواخر مرداد ۱۳۹۶ حکم جدیدی برای دوره بعدی صادر نشد.
اعضای حقیقی دوره ششم مجمع عبارت بودند از: محمدعلی موحدی کرمانی، محسن رضایی، علی اکبر ولایتی، حسن روحانی، احمد جنتی، ابراهیم امینی نجف‌آبادی، سید محمود هاشمی شاهرودی، علی‌اکبر ناطق نوری، محمود محمدی عراقی، غلامرضا مصباحی مقدم، حسن صانعی، محمود احمدی‌نژاد (از ۱۴ مرداد ۱۳۹۲)، سعید جلیلی (از ۲۱ شهریور ۱۳۹۲)، احمد وحیدی، حسین محمدی، صادق واعظ‌زاده، قربانعلی دری نجف‌آبادی، علی لاریجانی، سید مصطفی میرسلیم، علی آقامحمدی، مرتضی نبوی، سید حسن فیروزآبادی، محمدرضا عارف، مجید انصاری، غلامرضا آقازاده، پرویز داوودی، حسین مظفر، محمدرضا باهنر، محمدجواد ایروانی، غلامعلی حدادعادل، غلامحسین محسنی اژه‌ای، محمد فروزنده، داوود دانش‌جعفری و محمدحسین صفار هرندی، حسن حبیبی.
دوره هفتم این مجمع از تاریخ ۲۳ مرداد ۱۳۹۶ به مدت پنج سال توسط رهبر انقلاب انتخاب شدند. در این دوره پس از پایان ریاست هاشمی رفسنجانی از دوره دوم به بعد، سید محمود هاشمی شاهرودی به عنوان رئیس مجمع انتخاب شد. محسن رضایی هم در سمت دبیر مجمع ابقاء شد. در این دوره، رئیس ستاد کل نیروی‌های مسلح (محمدحسین باقری)، به اعضای حقوقی مجمع افزوده شد. در این دوره علی لاریجانی و حسن روحانی، روسای دو قوه مقننه و مجریه به عنوان شخصیت حقیقی انتخاب نشدند و حضورشان در مجمع فقط به عنوان عضو حقوقی خواهد بود. همچنین در این دوره سید ابراهیم رئیسی، محمدباقر قالیباف، محسن مجتهد شبستری، احمد توکلی، سید محمد میرمحمدی و سید محمد صدر (دیپلمات) به اشخاص حقیقی مجمع اضافه شدند.
نهاد‌های زیرمجموعه
مرکز تحقیقات استراتژیک با هدف تدوین و تنظیم استراتژی برای جمهوری اسلامی ایران در ابعاد گوناگون، در سال ۱۳۶۸ تشکیل شد. وظیفه این مرکز انجام مطالعات استراتژیک در زمینه‌های مختلف بین‌المللی، سیاسی، اقتصادی، حقوقی، فرهنگی و اجتماعی است. دبیرخانه مجمع مسئولیت پشتیبانی ستادی و کارشناسی مجمع را بر عهده دارد. دبیری مجمع بر عهده محسن رضایی است.
