آیا این دایره‌ی قرمز را می‌شناسید؟
همان نمادی که در گوشه‌ی برخی فیلم‌ها و سریال‌ها دیده می‌شود و هشدار می‌دهد:
«تماشای این محتوا برای افراد زیر ۱۸ سال ممنوع است.»
شاید این تنها یک علامت فرهنگی به‌نظر برسد، اما در حقیقت، پشت این نشانه‌ی ساده، منطقی عمیق از علوم ارشد و تکامل اعصاب (Neurodevelopment) نهفته است.
منطقی که ریشه در ساختار و تکامل مغز انسان به‌ویژه در بخشی به نام لوب پیش‌پیشانی یا پره‌فرونتال (Prefrontal Cortex) دارد.
و شگفت‌آورتر آنکه، اسلام ۱۴۰۰ سال پیش، قبل از پیدایش علم عصب‌شناسی، همین واقعیت “دایره قرمز” را در قالب دستورهای تربیتی، اخلاقی و اجتماعی خود مطرح کرده بود؛ از جمله در فلسفه‌ی حجاب و کنترل نگاه.
تمایز انسان از حیوان؛ در وجود ” مغز منطقی” نهفته است.
وجه اصلی تفاوت انسان با حیوان در همین بخش از مغز یعنی قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex) است.
این ناحیه که در جلوی مغز، پشت پیشانی قرار دارد، مرکز فرماندهی تفکر منطقی، قضاوت اخلاقی، برنامه‌ریزی، و کنترل هیجانات است.
حیوانات فاقد این ساختار پیشرفته‌اند؛
از همین رو رفتارشان غریزی و هیجانی است، در حالی که انسان با اتکاء به این بخش می‌تواند رفتار خود را مهار، پیش‌بینی و جهت‌دهی آگاهانه کند.
به تعبیر زیبا، لوب پره‌فرونتال، صندلی عقل در مغز انسان است.
تسلط مغز منطقی بر مغز هیجانی
پره‌فرونتال کورتکس (قشر پیش‌پیشانی)با سیستم لیمبیک (Limbic System) یا همان «مغز هیجانی» در ارتباط مستقیم است.
لیمبیک مرکز احساسات، لذت، خشم، ترس و میل جنسی است.
اما این پره‌فرونتال است که به‌عنوان مرکز فرماندهی، وظیفه‌ی مهار و هدایت هیجانات لیمبیک را بر عهده دارد.
اگر این ارتباط هنوز کامل نشده باشد، هیجانات بر منطق غلبه می‌کنند؛
درست همان اتفاقی که در نوجوانان و جوانان زیر ۲۵ سال می‌افتد و اگر این هیجانات در مسیر تعالی انسان و خلق و ذخیره تجربه هیجانی مثبت و انسانی، تغذیه و مدیریت نشوند، منشا بسیاری از مشکلات جسمی و روحی در آینده جوان خواهند شد.
دانشمندان علوم اعصاب تأکید می‌کنند؛
که کورتکس پیش‌پیشانی مغز آخرین بخش از مغز است که ۱۸ تا ۲۵ سال پس از تولد رشدش تکامل پیدا می‌کند.
به همین دلیل است که نوجوانان:
هیجانات را شدیدتر تجربه می‌کنند اما کنترل کمتری بر آن دارند و گاها قضاوتهایشان ناپایدار است و در برابر محرک‌های احساسی یا جنسی آسیب‌پذیرترند.
در این سنین، مغز هنوز در حال یادگیری مهار احساس است، نه تسلیم شدن در برابر آن.
تغذیه‌ی هیجانی مغز؛ اهمیت ورودی‌های بصری و سمعی:
مغز انسان از محرک‌های دیداری و شنیداری تغذیه می‌کند.
هر تصویر، صدا، صحنه‌ی خشونت‌آمیز یا تحریک‌آمیز، مدارهای عصبی هیجانی را فعال می‌کند و در صورت تکرار، الگوهای رفتاری و هیجانی آینده را شکل می‌دهد.
بنابراین، محدود کردن ورودی‌های تحریک‌آمیز برای مغز در حال رشد، عین عقلانیت است، نه محدودیت.
چرا که در دوران رشد، هنوز مغز ابزار مهار کامل این هیجانات را ندارد.
حجاب؛
سپر رشد عقلانیت در برابر غلبه‌ی هیجان است.
در نگاه اسلام، حجاب فقط پوشش ظاهری نیست؛ بلکه سپر روانی و اجتماعی برای حفظ سلامت مدارهای مغز منطقی و مغز هیجانی است.
پوشش و کنترل نگاه، از تحریک بی‌مورد سیستم لیمبیک (مغز هیجانی) جلوگیری می‌کند و به مغز منطقی فرصت می‌دهد تا آزادانه و سالم مسیر رشد خود را طی کند.
از این‌رو، حجاب نه مانع رشد، بلکه حامی تکامل عقل و شخصیت انسان است.
در جامعه نیز، پوشش مناسب سطح تحریک عمومی را کاهش می‌دهد و محیطی آرام‌تر برای قضاوت اخلاقی، انتخاب آگاهانه و تصمیم‌های منطقی فراهم می‌سازد.
به زبان علوم اعصاب:
«حجاب یعنی حفاظت از قشر پیش‌پیشانی مغز در برابر طوفان‌های هیجانی.»
**اسلام،۱۴ قرن جلوتر از علم؛**
«قُل لِلمُؤمِنینَ یَغُضّوا مِن أَبصارِهِم وَ یَحفَظوا فُروجَهُم.
«به مردان و زنان مؤمن بگو نگاه خود را فروگیرند و پاکدامنی خویش را حفظ کنند.»
(نور، آیات ۳۰ و ۳۱)
این آیه، امروز در زبان علوم اعصاب یعنی: مدیریت ورودی‌های سمعی و بصری برای پیشگیری از تحریک زودرس مدارهای لیمبیک و حفظ سلامت مدارهای پره‌فرونتال.
جمع‌بندی؛
دایره‌ی قرمز تلویزیون و دستور قرآنی «غضّ بصر» هر دو پیام واحدی دارند:
«ذهن در حال رشد را از ورودی‌های هیجانی محافظت کن.» و ذهن بالغ و تکامل یافته را با کثرت و عادی سازی و تکرار محرک‌های عصبی، منفعل و سرد و خنثی نکن!
آنچه امروز علم اعصاب آن را «بلوغ شناختی» می‌نامد، اسلام قرن‌ها پیش در قالب «بلوغ اخلاقی و تربیت انسانی» بیان کرده بود.
پس، حجاب نه محدودیت، بلکه راهبردی علمی و الهی برای رشد عقلانیت، سلامت روان و تعالی و بقای انسان است.
دکتر محبوبه حقیقی
متخصص مغز و اعصاب
تهران – ۳ مهر ۱۴۰۴
